Luz precipitándose
—Félix Maraña—
Hay en la pintura de Concetta Probanza como un descendimiento, como un regreso al principio: algo que se parece a un coágulo de vida. Por eso, en la composición poética que revisa sus cuadros, Patxi Ezkiaga (Legorreta, 1943) afirma que la vida es una fiesta extraña, trágica y majestuosa: los tres estados del inventario de armonías. Porque hay en sus figuras humanas y humanoides un celebrado atrevimiento, que propone siempre el punto que marca, la reflexión que permite intuir, el acorde armónico que construye, por dentro, las figuras imperfectas y hermosas. Atrevida resulta esta manera de expresión en un tiempo en el que apenas se coquetea con las formas, después de haber declinado el reino de abstracción. Pero todo esto –construcción, forma, tensión, acento, comprensión– tiene sentido por el modo no menos atrevido y acertado con que Concetta Probanza perfila la luz y sus contornos, abriga y expande el color, los colores, que son como tentaciones de la mejor esencia del arte. Y sus cuadros, posiblemente, tienen ojos.
Texto introductorio
al libro Mahats-denboran, 2004
En efecto, la obra de Concetta Probanza nos transporta al mundo de los mitos. Tal es su encanto y fascinación. Tal es su delicadeza y trascendencia. Idéntica fuerza que los mitos: fuerza de atracción y fuerza de expresión. Ahora bien, y es preciso caer en la cuenta de lo importante de esta distinción, es sin duda el mito claramente adherido a la modernidad; es decir, no a modo de recurso explicativo (a la manera de las ciencias naturales), sino como símbolo (esto es, como recurso indagador e interpretativo).
En la pintura de Concetta Probanza, el argumento principal es el ser humano. Antes de nada, tal es su pintura: mero retrato del hombre y, al mismo tiempo, poderosa representación. El ser sencillo: simple imagen perfilada con vaporosas líneas claras, figura sin paramentos. Icono e inspiración. Alegoría de todo ser humano, hombre y mujer. Hombres y mujeres cotidianas. El ser humano.
Pello Esnal (2005)
Vivir en el interior de un cuadro, como Alejandra Pizarni, la poeta de la noche y del dolor, hubiera deseado. Pero no en cualquier cuadro, ni de cualquier forma ni en cualquier momento. Porque vivir en los cuadros de Concetta Probanza reduplica los sentidos, y una vez conscientes de ello, las consecuencias son obvias: desnudez, sed, hambre, busca, búsqueda cíclica, insatisfacción, dolor y herida, pero vida, y por si quedara alguna duda, de vivir vida.
Vivir en el interior de un cuadro como el buitre majestuoso sobre la roca, libre del sentido de propiedad, porque la pertenencia asfixia nuestro ánimo, nuestra ansia de vida.
En los dibujos de Concetta existe lo que perturba. Y pronto, te obligan al cómo, cuándo, por qué y para qué. Tales son nuestro origen y final. Porque el instante es sentir que deberíamos haber nacido a ese instante, y lo sabemos, y nos engulle. Sin rumbo fijo. Y aún así, salir al camino, sin saber cómo, cuándo, ni por qué ni para qué.
(…)
Ixiar Rozas, 2005. Fragmento
ser un objeto a contemplar.
Pero a veces quiero vivir en el ojo
que mira ese cuadro en donde estoy.
(...) En el grito de una criatura humana
que encuentra su verdadera voz
en su noche “oscura del alma”.
En el guante perdido que yace
en la reja de una ventana.
Adentro de una nuez.
Adentro del pensamiento nostálgico de alguien
que está parado en un muelle
mirando partir un barco.
(...) En el oído de un músico,
en la mano de un escultor,
en el sueño de un poeta,
en los pies de un danzarín,
en la mirada hacia adentro de un pintor (...)
Bizi gorria
—Ixiar Rozas—
Koadro baten barruan bizi putre dotoreak arroketan bezala, jabetzaren zentzurik gabe, jabetzak itxi egiten duelako bizi- gogoa, bizi gorria.
Concettaren marrazkietan badago zerbait aztoragarria. Eta une batez, nola, noiz, zertan, zertarako galdetzera behartzen zaituzte. Hasiera eta amaiera guztietan bezala. Une luze batez, zentzumenekin luzatzen direlako uneak, hori ere badakigu, zurrupatu egiten zaituzte. Norabide jakinik gabe. Baina bazoaz, nola, noiz, zertan eta zertarako jakin gabe.
Koadro batean bizitzea erabaki duzunean, ez dago inongo oztoporik, mugak, nolabait, zirriborratu egin dira erabakia hartu duzunetik. Une horretatik, ezin forma eta koloreen artean bereizi. Koloreak diren formak. Formak berrezartzen dituzten koloreak.
Formak koloreetatik sortzeko asmoz azaltzen da batzuetan silueta Concettaren koadroetan, baina siluetak ez du aurrikusitako formarik sortzen. Beharbada Concettaren barruko begiradak eman dio agindu hori zera hartzen duen eskuari, baina bere koadroetan bizitzea erabaki duenak, beti ikusiko du formetatik harago baletor bezala. Zirrikitu batetik. Ezerezatik. Eta, arrazoi beragatik, infinitutik.
Heriotzatik erantsi behar, baina oraindik ez da heriotzaz hitz egiteko unea iritsi, tamainaz baino.
Herabe begiratzen gaituzte formarik gabeko formek koadroetatik. Xume, txiki, bihotz handi guztiak beharko luketelako bere tamainaren mugen jakitun. Leolo, Pedro Páramo, Autorretratua, Maite zaitut, Urtarrila, Lotara. Hitz poetiko xumearen eta esanahi berrien bilatzaileen adierazleak dira, inondik ere. Eta alde batera erortzen zaie aurpegia. Etengabe babesaren bila dauden formarik gabeko formak nekatu antzera daude, ez- ahalmenean erori dira, eta aurpegiaren pisuz alde batera egiten dute lepoa. Aingeru eroriak garelako, txori errariak, hegan egiteko inoiz hego egokiak aurkitu ez dituztenak.
Aipatutako Autorretratuak, aitor badaiteke eta aitortzeko inongo lotsarik gabe, Modigliani artistarengana garamatza, zuzenean eta irudimenak egiten dituen asoziazio libreetan. Finitua eta infinitua biltzen zituen, John Berger arte kritikariaren arabera, Maitasunaren alfabetoaren maisu izan den artista italiarrak.
Haren maitalearen begi urdinak, izatearen ozeano bilakatu ditu orain Zarautzen bizi den artistak. Badago lotsa apur bat siluetaren gorritasunean, baina nola ez da pudorea agertuko norbere buruaren biluzketa etengabean.
Zirriborratzen doazen formak
Concettaren koadroetan eskutik agertzen da bizitza-heriotza tandem banaezina. Eskutik datoz bi sexuak ere, eta gizon- emakume- animaliak. Izan ere, animaliak margotu dituenean, hauek gizon- emakumeon ezaugarriak hartzen dituzte. Begi eta, eskuetan, eta dagoeneko artistaren ezaugarri diren buru erori nekatuetan.
Azkenaldi honetan, gehiago gizondu eta emakumetutako formetarako joera hartzen ari da. Hermafroditak izaten jarraitzen dute, ordea, ez dakigu zein den beren sexua. Bizirik ala hilda dauden ez dakigun bezala.
Funtsean, formak gero eta fantasmagorikoak direla esan daiteke. Urretxuko artistak ez du errealitatea helburu koadroetan, baina lortzen dituen formak zirriborratzen doaz, astiro, gizartearekin batera gizon- emakumeok gero eta fantasmagorikoago bilakatzen ari garen bezala. Walter Benjaminek iragarri zuen XIX mendean Parisek izandako bilakaera aztertzen duen Passagen- Werk liburuan: “La Ciudad Luz, en el lapso de un siglo, borró la oscuridad de la noche. (...) La Ciudad- Espejo, donde la multitud misma se transformó es espectáculo, reflejaba la imagen de la gente como consumidores más que como productores y mantenía virtualmente invisibles las relaciones de producción del otro lado del espejo. Benjamin describió como “fantasmagoría” al espectáculo de París (...)”.
Bizirik dauden hildakoak ageri dira margolariaren lanetan, hildakoei bizitza emateko modu bakarra. Eta azkenerako, batek bere fantasma bizigarriekin egotera ohitutzen da.
Putre dotore batek utzitako harri hotzaren gainean oinez ibiltzen ikasten den bezala.
Koadro batean egotea, amets izatetik hautatutako bizimodua bilakatzen den bezala.
Eta heriotzarekin bizi beharko genukeen bezala. John Bergerrek Heriotzari buruzko hamabi tesietan dioen bezala: “¿Cómo viven los vivos con los muertos? Mientras el capitalismo no deshumanizó la sociedad, todos los vivos esperaban alcanzar la experiencia de los muertos. Eran su futuro último. Por sí mismos eran incompletos. Así, vivos y muertos eran interdependientes. Siempre. Sólo una forma tan peculiar de egoísmo como la de hoy podía romper esa interdependencia. Y los resultados han sido desastrosos para los vivos, que ahora creen que los muertos han desaparecido”.
Dagoeneko, behintzat, lerro hauek idazten ari denaren gela osatzen dute Concettaren marrazkiek eta forma hilezkorrek.
Bizi- nahi eta bizi- ahalaren mugak
Ostatu den faro batean lo egitera geratu nintzen batean, Culip izeneko gela egokitu zitzaidan. Hiru gau eman nituen bertan, tramontana bortitza eta mediterraneoaren urdin bizigarriak lagun. Gela Culip izeneko kala batera zegoen begira, hortik izena. Eta hortik Concettari erosi berri nion koadro bati jarritako izena. Koadroarekin batera marrazki bat oparitu zidan, non zubiak agertzen diren, eta marrazkiak etxeratzeko gogorik gabe horma eta ohearen artean zegoen zirrikitu batetik jauzi zuen bere burua. Hantxe jarraitzen du oraindik ere, egunen batean norbaitek zirrikitutik jasoko duen esperantzaz.
Faroa utzi, etxeratu eta hilabete batera, jakin nuen Bartzelonako lagun batek Culip kalako haize eta arroketan utzi zituela bere amaren errautsak.
Logelen izenak dituzten koadroak, kalen izenak hartzen dituzten heriotzak, koadroetan murgiltzen diren hildakoak formekin eta koloreekin jolastera.
Nire etxea den koadroko leihora atera naiz haizea hartzera. Hegazkin batek nire pentsamenduen marrak zirriborratzen ditu. Bi putre ikusi ditut, Bilbo hegaldatzen ari dira, zirkuloak marrazten dizute zeruan. Baina harrigarriena ez da bi putre galdu Bilbo gainean ikustea. Elurtuta daude mendi- gailurrak, eta beharbada, janariaren bila gerturatu dira asfaltora. Txundigarriagoa izan da eraikin bateko garabia batean geratu direla, tarte luze batez, apika, burdinaren hotza harriaren hotzarekin nahastuz.
Putre dotoreek ere ez dakite non dauden bizi- nahi eta bizi- ahalaren arteko mugak, eta, akaso, horregatik utzi dituzte eta utzi dizkigute euren etxeak: garabien beso luzeak bezala horizontera luzatzen diren Concettaren koadroak. Kolore bizigarrien bitartez, formarik gabeko gorputzen bitartez, hitz ezinduaren, hitz minduaren, maitasunaren eta poesiaren bitartez, beti ere, bizitza eta bizi gorria berreskuratu nahi dutenak.
Neguaren eskuetan
—Pello Esnal—
Joan den abenduaren 19tik urtarrilaren 9ra arte egon zen zabalik, Zarauzko Bidea galerian, Concetta Probanza (Urretxu, 1969) artistaren Neguaren eskuetan pintura-erakusketa. Guztira, xx lan ziren [osatu deskribapena]
Lehendik ere ezaguna nuen Concettaren lana, batez ere Mahats-denboran liburuari esker (Concettaren beraren hogeita hamabost pintura-lanek eta Patxi Ezkiagaren beste horrenbeste poemak osatzen dute liburua: Zarautz, 2004). Oraingo honetan, ordea, zuzenago izan dut obra aurrez aurre, aipatutako erakusketan. Eta, hain zuzen, erakusketa horretatik sortu da ondorengo gogoeta.
Ez dago ikusle hutsik. Ameskeria besterik ez da uste izatea zerbait ikus dezakegula oroimenik gabe, historiarik gabe, ikuspegirik gabe. Nonbaitetik ikusten dugu beti, nonbaitetik egiten dugu galdera. Nonbait kokatuta egon behar du gizakiak, zerbait ikusi, entzun eta ulertu nahi badu. Ez dago ikusle hutsik. Ezta irakurle hutsik ere.
Finitud y culpabilidad: mugatasuna eta erruduntasuna.
Erakusketa-lekura sartu orduko, elkarrizketan sumatu nituen biak: filosofo handiaren liburua eta gure artista sentiberaren lana. Eta elkarrizketa horren baitan sartu nintzen buru-belarri. Geroztik, Concettaren pintura-lanak aurkitzen ditut filosofoaren liburua eskuetan hartzen dudan bakoitzean, eta Ricoeurren liburuan murgiltzen naiz artistaren lanak ikusten ditudan aldiro. Hain dira elkarrekiko! Eta, hala, lehen filosofoaren eta bion artekoa zena, soilik, orain hiruron arteko hizketa etengabea da.
Izan ere, mitoen mundura garamatza Concettaren pintura-lanak. Mitoen xarma eta lilura du. Mitoen xalotasuna eta sakontasuna. Mitoen indarra: erakar-indarra eta adierazpen-indarra. Baina betire –eta hau funtsezkoa da– mitoak era modernoan ulertuta; hau da, ez esplikazio-baliabide moduan (natur zientzien erara), baizik eta sinbolo moduan (hau da, baliabide arakatzaile eta konpreniarazleen erara).
Concettaren pinturan, gizakia da protagonista. Lehenik eta behin, horixe da Concettaren pintura: gizakiaren erretratu soila eta aldi berean indar handikoa. Gizaki xaloa: lerro mehe zuriz marraztutako irudi soila, ezin soilagoa. Irudi eta iradokizun. Gizaki ororen isla, gizonezko nahiz emakumezko izan. Eguneroko gizakia. Gizakia.
Baina gizaki hori, nahiz eta ia beti bakarrik azaldu pinturan, ez dago bakarrik. Ez dago bakarrik, eta munduan bizi da: ingurune batean, ingurune hori ia kolore huts eta soil bada ere.
Eta Concetta Probanzaren gizakiak zama handi bat darama bere baitan. Eta zama hori bizitzarena berarena du. Zehatzago: gaizkiak eragindako zama. Bai. Esango nuke horixe dela Concettaren pinturaren gaia: gaizkiak kolpatutako gizakia. Zeinen hurbileko –hizkiz ere; euskaraz behintzat– gaizkia eta gizakia!
Eta mitoen mundura eramaten gaitu: gaizkiaren hasieraz eta amaieraz diharduten mitoetara. Beraz, mito nagusietara: bizitzaren zentzua gai dutenetara.
Eta mito nagusi horien artean, aukeratu beharrean gara. Ez baitira denak berdinak mito horiek, nahiz eta gai bera duten. Ez baitira berdinak kaosaren mitoa eta gizon tragikoarena eta Adanena eta erbesteratutako arimarena.
Concettak berak laguntzen digu aukera egiten. Izan ere…
Concettaren gizakia ez da kaosaren munduan bizi den horietakoa, etengabeko borroka erraldoian murgilduta, etsaiez inguratuta, atsedenik gabe.
Concettaren gizakia ez da tragikoa ere, nahiz eta baduen tragikotasunaren zantzurik. Urretxuarraren obran nabarmena da patuaren zama; baina gizakiak, bere baitan bildurik, ez dio gogor egiten patu horri, agerian behintzat.
Mundu tragikoan, bi indar ari ohi dira aurrez aurre amaiera jakineko borrokan: paturaren indar ahalguztiduna eta heroiaren indar mugatua, hau patuaren azken hitza atzeratu nahirik alferrikako lehian. Tragikoa izateko, nahitaezkoa da patuaren eta giza ekintzaren arteko lehia. Orekarik gabeko lehia horrek bi zirrara eragingo ditu gugan. Lehenik eta behin, beldurra eta izua: askatasuna eta porrota batera atzemateak sortzen duen izu berezi hori. Bestetik, zirrara apalagoa: gupida eta errukia, ezinbesteko galtzaile izan beharrak sortua.
Concettaren gizakia ez da heroia. Horregatik, beraren pinturari ez dario izurik, tragediari hain bortizki darion zirrara nagusia. Nola dariolako, ordea, gupida eta errukia! Eta honek ematen dio, hain zuzen, kutsu tragikoa.
Hala ere, egingo nuke Adanen mitora bidaltzen gaituela batez ere urretxuarraren pintura-lanak. Bai. Kolpatutako gizakia da Concettarena, baina ez etsiak jotako gizaki abaildu eta eroria. Concettaren gizakiak badu esperantzarik eta ametsik, isilik mintzo bada ere. Gizakiaren baitan daukagu gizakiaren gailurra. Barne-muinetan dagi gizakiak gainez. Edo, era berean, gizakirik niminoetan du gizarteak altxorra. Berez eta sortzez, ona baita mundua eta ona gizakia, nahiz eta barru-barruan sartua daraman gaizkiaren ziztada mingarria ere.
Concetttaren Adan –gizona eta emakumea, berriz diot– ez da paradisu-minez bizi. Ez da horren inozoa. Gainera, erabat da modernoa; ezinbestez eta halabeharrez. Baina, hala ere, tolesgabea da, bigarren tolesgabetasunez bada ere; hau da, Marx, Nietzsche eta Freuden susmoaren bahetik pasa ondorengo tolesgabetasunez (bigarren ingenuitateaz mintzo da Ricouer).
Baina, Adan izanik ere, badu –aurreratu dugunez– gizaki tragikoaren aztarrenik, Job gizagaixoaren urrutiko itzala sumatzeraino (Job: aldi berean, errurik gabea eta neurririk gabe kolpatua). Izan ere, “la visión trágica siempre sigue siendo posible más acá de toda reconciliación lógica, moral y estética” (Ricoeur). Eta Jobek bezala, gupida eta errukia ematen digu Concettaren gizakiak; baina baita benetako konformidadeari –hartutako guztia, on nahiz txar, dohaintzat jotzen duen oinarrizko onarpenari– darion bake sakon hori ere.Dena den, Joben itzala bainoago ikusten diot seme galduaren errainua; Rembrandten eraginez, seguruenik. (Bide batez, ez al dira Concettaren pintura-lanetan nagusi Rembrandten Seme galduaren itzulera obrako koloreak?)
Lo único cierto
José Luis Padrón
Por más que la viva uno,
la vida es lo que parece ser,
y poco a poco todo termina
por corregirse.
No sé por qué te digo esto,
pues no vivo ahí,
pero todas las veces que he visitado
tus cuadros a lo largo de treinta años
no han hecho sino confirmar
esta impresión, y llego a la
conclusión que probablemente sean
lo único cierto.
40x30
José Luis Padrón
de que tu mirada es
lo que ha quedado olvidado
dentro de mí.
Mínimo y callado 40x30 y aunque 50x40
viene del corazón que no descansa
fui a descubrir en tu mirada el centro
de mi mirada misma
seguir naciendo nacer, nacer, nacer,
lienzo de ti poder vivirlo todo
ya luz ya color ya libre de la muerte
amor y muerte y los mil retratos del amor
venciendo a la muerte 40x30
y aunque 50x40 la completa profunda
secreta fuerza de tu presencia.